زلزله

زلزله (زمین لرزه) چیست؟

زلزله عبارت از لرزش زمین در اثر آزاد سازی سریع انرژی میباشد که اغلب موارد در اثر حرکت دو پلیت در امتداد یک شکستگی در قشر زمین رُخ میدهد.

 زلزله باعث تخریب ساختمان ها، لغزش زمین و سایر حوادث طبیعی مانند شکست بند های آبی، سونامی و برف کوچ ها میگردد. محلّی که منشأ زمین ‌لرزه است و انرژی از آنجا خارج می‌شود را  بنام هایپوسنتر (قانون عمقی)، و نقطه بالای هایپوسنتر که در سطح زمین است را اپی سنتر (مرکز سطحی) زمین‌لرزه می‌گویند.

زلزله ها توسط دستگاه زلزله ‌سنج یا سیسموگراف  (Seismograph)ثبت می‌شود که واحد اندازگیری آن توسط دانشمند آمریکایی بنام چارلز فرانسیس در سال 1935 میلادی بنام ریشتر (ریکتر) نامیده شد و به هشت درجه تقسیم بندی گردیده است. هر درجه آن بنام مگنیتود بوده که عبارت از مقدار انرژی معین ایجاد شده در مرکز زلزله می باشد و اکثراً به حرف M نشان داده میشود. مقدار بزرگی یک زلزله متناسب با انرژی آزاد شده زلزله است. زلزله‌های کوچکتر از ۳ ریشتر اغلب غیر محسوس و بزرگتر از ۶ درجه ریشتر خسارات‌ جدی را به بار می‌آورد. در رشته ساختمانی برای انجینیران ساختمان مقدار شدت زلزله در سطح زمین مطرح بوده و بدین منظور مقدار شدت زلزله در سطح زمین توسط عالم ایتالوی بنام مرکالی به 12 درجه تقسیم بندی گردیده و هر درجه آن بنام بال یاد میشود. بال نشان دهنده مقدار شدت زلزله در سطح زمین بوده و عبارت از انحراف اعظمی رقاصه زلزله سنج میباشد. مرکالی در تقسیم بندی خود مقدار زمین لرزه را مانند مقیاس ریشتر بر اساس شدت زمین لرزه اندازه گیری نکرد، بلکه براساس تأثیرات و خسارات قابل دید و قابل حس توصیف کرد که نمیتوان درجه مرکالی را به سرعت مشخص کرد و لازم است که محققان زمان کافی برای اتفاقاتی که حین زمین لرزه واقع میگردد را بررسی کنند. بطور کلی بزرگی با مقیاس ریشتر یک پارامتر زمین‌شناسی و شدت با مقیاس مرکالی یک پارامتر ساختمانی می‌باشد در ضمن ریشتر از ۱ تا ۸ ولی میرکالی از ۱ تا ۱۲ درجه‌بندی میگردد.
برخلاف تصور عمومی شدت زلزله علاوه بر درجه ریشتر و مرکالی به عوامل متعددی از جمله عمق منشاء زلزله، جهت لرزش (عمودی یا ضربه‌ای)، نوع طول موج، لایه‌های زیرین، فاصله از کانون زلزله وابسته است. زلزله ها قابل پیش بینی نیست، مگر در جائیکه مرکز آن قرار گیرد، وقوع زلزله دیگر در آنجا از احتمال بالائی برخوردار میباشد.
دسته بندی زلزله بر اساس مقیاس ریشتر
مقیاس ریشتر از لحاظ تئوری حد بالایی نداشته ولی بر اساس میزان و مقایسه زمین لرزه‌های اتفاق افتاده و میزان مقاومت سنگ و خاک‌های زمین، می‌توان زلزله را در ۷ بخش کلی طبقه بندی کرد:
نامحسوس (کمتر از ۳ ریشتر)
خفیف (۳ تا ۳.۹ ریشتر)
سبک (۴ تا ۴.۹ ریشتر)
 متوسط (۵ تا ۵.۹ ریشتر)
 قدرتمند (۶ تا ۶.۹ ریشتر)
 بزرگ (۷ تا ۷.۹ ریشتر)
 مهیب (بیشتر از ۸ ریشتر)
نامحسوس (کمتر از ۳ ریشتر)
اولین بخش در دسته بندی زلزله، زمین لرزه‌های کمتر از ۳ ریشتر است. این دسته از زمین لرزه‌ها معمولا توسط انسان‌ها احساس نشده و تنها توسط دستگاه‌های لرزه نگار مانند سیسموگراف قابل ثبت است. محققین معتقدند که سالیانه نزدیک به ۹۰۰ هزار زمین لرزه با این بزرگی به دلیل جابجایی لایه‌های درونی زمین رخ می‌دهد و موجب بروز هیچ‌ گونه خسارات مالی و یا جانی نمی‌گردد.
خفیف (۳ تا ۳.۹ ریشتر)
دومین بخش در طبقه بندی زلزله، زمین لرزه‌های ضعیف یا Minor است. این دسته از زمین لرزه‌ها علاوه بر ثبت توسط دستگاه‌های لرزه‌نگار توسط انسان‌ها نیز احساس می‌شود، اما معمولا خسارات و تلفات قابل توجهی در پی ندارد. بر اساس نظریات دانشمندان و محققین، سالیانه ده‌ها هزار زمین لرزه در این رده از طبقه بندی زلزله ها رخ می‌دهد.
از نمونه لرزش‌های در این گروه می‌توان به زلزله ۳.۵ ریشتری سال ۲۰۱۱ در آلابامای آمریکا اشاره نمود. 

سبک (۴ تا ۴.۹ ریشتر)
زمین لرزه‌های با بزرگی بین ۴ تا ۴.۹ ریشتر در طبقه بندی زلزله ها در رده سبک یا Light قرار می‌گیرند. مانند زلزله‌های خفیف، این بخش از زمین‌لرزه‌ها نیز بارها در طول سال در اکثر نقاط جهان رخ می‌دهد. این زلزله‌ها نیز توسط انسان احساس شده ولی معمولا در کشورهای پیشرفته تلفات جانی و مالی زیادی ندارد.
از نمونه‌های این زلزله‌ها در جهان می‌توان به زمین لرزه سال ۲۰۱۱ هاوایی با قدرت ۴.۵ ریشتر اشاره نمود.
متوسط (۵ تا ۵.۹ ریشتر)
زلزله‌های با بزرگی بین ۵ تا ۵.۹ ریشتر در دسته زمین لرزه‌های متوسط یا Moderate قرار می‌گیرد. این طبقه از زلزله‌ها معمولا با خسارات جزئی به ساختمان‌ها و سایر سازه‌های شهری همراه است. بر اساس اعلام محققین سالانه در حدود ۵۰۰ زمین لرزه با این بزرگی در سرتاسر زمین به وقوع می‌پیوندد. 
از نمونه‌ زلزله‌های متوسط می‌توان به زلزله کبک (Quebec) در کانادا اشاره کرد.
قدرتمند (۶ تا ۶.۹ ریشتر)
زلزله‌های قدرتمند یا Strong بزرگی مابین ۶ تا ۶.۹ ریشتر داشته که سالانه نزدیک به ۱۰۰ بار موجب لرزش زمین می‌شوند. این طبقه از زلزله‌ها معمولا با خسارت جانی و مالی به خصوص در شهر‌ها و مناطق پرجمعیت همراه خواهد بود. از نمونه‌ زلزله‌های قدرتمند می‌توان به زمین لرزه ۶.۵ ریشتری شهر بم – ایران، در سال ۱۳۸۲ اشاره کرد.
زلزله بزرگ (۷ تا ۷.۹ ریشتر)
در طبقه بندی زلزله ها، به لرزشی با قدرت مابین ۷ تا ۷.۹ ریشتر، زلزله بزرگ یا Major اطلاق می‌گردد. زمین لرزه‌های بزرگ در حدود ۲۰ بار در سال اتفاق افتاده که موجب تلفات و خسارات بسیار بالایی بخصوص در شهر‌ها و کشورهای درحال توسعه و جهان سوم می‌شوند. زلزله ۷.۵ ریشتری سال ۲۰۱۰ در اندونزی با شکل دادن یک سونامی بزرگ، موجب کشته شدن تعداد زیادی و خسارت به ساختمان‌ها و معبر گردید.  
زلزله مهیب (بیشتر از ۸ ریشتر)
بالاترین رده در دسته بندی زلزله ها، زمین لرزه‌های با قدرت بیشتر از ۸ ریشتر است که زلزله مهیب یا Great نامیده می‌شود. این زلزله‌ها بسیار نادر بوده و هر چندین سال یک‌بار رخ می‌دهد. با توجه به قدرت بسیار بالا، بیشتر اماکن و ساختمان‌ها در نزدیکی کانون زلزله به طور کلی تخریب شده و موجب تلفات جانی و مالی فراوانی حتی در پیشرفته‌ترین کشورهای جهان می‌شود. از نمونه زلزله‌های مهیب جهان می‌توان به زمین لرزه ۸.۹ ریشتری جاپان در سال ۲۰۱۱، زمین لرزه ۹.۱ ریشتری سال ۲۰۰۴ در سوماترا و یا زمین لرزه ۹.۵ ریشتری شیلی در سال ۱۹۶۰ میلادی اشاره کرد.

علل وقوع زلزله:

• گرمای زیاد داخلی کره زمین که سبب حرکت پلیت ها میگردد.
• در اثر حرکت و آزاد سازی سریع انرژی بین دو پلیت در امتداد یک شکستگی.
• آتشفشان ها که از جمله عوامل داخلی زمین میباشد.

خسارات زلزله:

• زلزله  سبب وقوع حوادث طبیعی دیگر، مانند؛ طوفان های شدید، شروع و یا تشدید فعالیت آتشفشان ها، امواج ساحلی، آتش‌سوزی های بزرگ، برفکوچ و لغزش زمین می گردد؛
• تخریب منازل مسکونی، راه های مواصلاتی، پل، پایه های برق، پایپ لین گاز و سایر ساختمان ها؛
• صدمه رسیدن به تاسیسات برقی یا خطوط گاز که منجر به آتش‌سوزی میگردد.

خطرات زلزله در افغانستان
افغانستان یک کشور محاط به خشکه، واقع در جنوب قاره آسیا و جزء کشور های آسیای مرکزی بوده که  دارای  ۵.۳۳ میلیون نفوس میباشد. کشور ما در جوار یک منطقه تکتونیک فعال موقعیت دارد. بخش های شمال شرقی افغانستان به خصوص مناطقی که هم سرحد با  تاجکستان و پاکستان اند، در معرض تهدیدات شدید زلزله قرار دارد. وضعیت جیوفزیکی و توپوگرافیکی افغانستان، کشور را در برابر زلزله و سیلاب ها شدیداً آسیب پذیر ساخته و زلزله های زیانباری در افغانستان به وقوع پیوسته، که با تلفات زیادی همراه بوده است. در ده سال اخیر، بیش از هفت هزار تن از اثر زلزله تلف و یا هم مجروح گردیده اند. در سال های اخیر  بعد از جنگ های (۱۹۹۶ الی ۲۰۰۱)، توسعه نامنظم مناطق شهری منتج به انکشاف غیرمنظم شهر های بزرگ بویژه؛ کابل، هرات، کندهار، مزار شریف و سایر بزرگ شهرهای کشور به علت اعمار ساختمان خود سر و غیر پلانی گردیده است. اخیراً در اکتوبر ۲۰۱۵ زلزله ای ۵.۷ ریشتری به عمق ۲۱۲ کیلو متر زمین در دامنه کوه های هندوکش رخ داد، که  ۱۱۵ نفر تلف،  بیش از ۵۸۰۰۰ تن زخمی و متضرر و ۳۵۰۰۰ تن بیجا و بی سرپناه گردیدند.